Yüksek Enflasyon Karşısında Tacirin Sözleşmede Yer Alan Cezai Şarta Karşı Gelmesi Mümkün Olabilir Mi?
Tacir olan kişilerin ticari faaliyetlerini gerçekleştirirken, tacir olmayanlara göre daha hesaplı ve öngörülü davranmaları gerekmektedir. Öyle ki Türk Ticaret Kanunu madde 18’e göre her tacirin, ticaretine ait bütün faaliyetlerinde basiretli bir iş insanı gibi hareket etme yükümlülüğü vardır. Bir diğer ifadeyle, tacirin ticari işlerini gerçekleştirirken objektif bir özen ölçüsü çerçevesinde tedbirli ve tecrübeli bir iş insanı gibi karar alması gerekmektedir. Aksi durumda meydana gelen zararlardan kural olarak sorumlu olacaktır. Ancak bu noktada dikkat edilmesi gereken husus, basiretli davranma yükümlülüğünün tacirin sadece ticari açıdan faaliyet gösterdiği alanla sınırlı olmasıdır. Tüzel kişi tacirlerin adi işleri olamaz, onlar sadece ticari faaliyet gerçekleştirir. Buna karşın gerçek kişi tacirlerin adi alanları olabilir. Bu durumda bir insanın her faaliyetinde mutlak biçimde öngörülü olması elbette beklenemez. Dolayısıyla gerçek kişi tacirler, sadece kendi ticari işleri ve faaliyet alanları açısından basiretli davranma yükümlülüğü altındadır.
Tacir, basiretli davranma yükümlülüğünün bir uzantısı olarak, Türk Ticaret Kanunu madde 22 çerçevesinde ve sınırlı sayıdaki durumlarda aşırı ücret veya ceza kararlaştırılmış olduğu iddiasıyla ücret ve sözleşme cezasının indirilmesini isteyemez. Oysa Türk Borçlar Kanunu madde 182/3’e göre hâkimin, aşırı gördüğü ceza koşulunu kendiliğinden indirme hakkı bulunmaktadır. Ancak Türk Borçlar Kanunu’ndaki düzenleme, kural olarak adi işler içindir. Türk Ticaret Kanunu çerçevesinde ise; tacirin öngörülü, tedbirli davranması gerektiği için bir sözleşmeyi imzaladığı sırada, bu sözleşmeden kaynaklı borçları yerine getirip getiremeyeceğini, dahası sözleşmedeki ceza koşulunu ödeyip ödeyemeyeceğini öngörmesi gerekir. Bu gerekçeyle ceza koşulunda belirlenen tutarın indirimi açısından hâkimin takdir yetkisi, tacirlerin ticari işleri bağlamında sınırlandırılmıştır.
Peki, ülkedeki ekonomik durum ortayken, mali açıdan dar boğaza giren tacirler için sözleşmede yer alan ceza koşulunun indirilmesi adına hiçbir yol bulunmuyor mu? Bir diğer ifadeyle, sözleşmenin tarafları açısından daha hakkaniyetli bir çözüm yolu bulunması mümkün olabilir mi?
Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun 20.03.1974 tarihinde verdiği (Esas Numarası: 1970/1053 ve Karar Numarası: 1974/222) ve sonrasında yerleşik içtihat haline gelen kararına göre; ahlaka ve adaba aykırılık oluşturacak derece yüksek olması durumunda, cezai şartın indirilmesi hatta hâkim tarafından tamamen ortadan kaldırılması mümkündür. Ancak bu noktada dikkat edilmesi gereken husus, cezai şartın borçlunun ekonomik özgürlüğünü kabul edilemez derecede sınırlandırması, onun ekonomik faaliyetlerini büyük tehlike altına sokulması, özetle “taciri mahvedebilecek” düzeyde olmasıdır. Yoksa borçlu konumunda ki tacirin, sadece masraflarını azaltmayı amaçlaması veya bazı ihtiyaçlarından vazgeçmesinin gerekmesi cezai şartın indirilmesine ya da ortadan kaldırılmasına sebep olmayacaktır. Mahkeme sözleşmede yer alan cezai şartın ahlak ve adaba aykırı olup olmadığını tespit ederken, bilirkişi görevlendirmesi yaparak, taahhüt edilen işin değerini, tarafların (özellikle de borçlunun) ekonomik durumunu, borçlu konumdaki tacirin cezai şartı ödemesi halinde ticari faaliyetlerinin zora girip girmeyeceğini değerlendirecektir.
Sonuç olarak değerli iş insanları, ticari sözleşmelerinizi yaparken kanunen öngörülü davranmak zorunda olduğunuzu, sözleşmeyi imzaladıktan sonra “Ama ben böyle düşünmemiştim!!!” demenin sizi kurtarmayacağını, mevcut piyasa koşullarında ekonomik olarak dar boğaza görebileceğinizi unutmamanızı tavsiye ederim. Buna karşın eğer ödeyeceğiniz cezai şart tutarları sizi ekonomik açıdan yıkıma götürecek kadar yüksek ise, Yargıtay’ın bunları ahlak ve adaba aykırı kabul ederek, hâkime takdir yetkisini kullanması için açık kapı bıraktığını da bilmeniz faydalı olacaktır.
setenayyagmur@gmail.com
